Το εικαστικό ιδίωμα του Δημήτρη Μπέκα

Γράφει ο Σπύρος Γ. Μπρίκος

Ιατρός, συγγραφέας

Μέλος του Δ.Σ του Ιατρικού Συλλόγου Πρέβεζας

Εκλεγμένο μέλος του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου

Από το πλούσιο βιογραφικό μιας μεγάλης παραγωγής έργων του Δημήτρη Μπέκα θα τολμούσε κανείς να αναφερθεί συνοπτικά στα παρακάτω μέσα από μια προσπάθεια κυρίως να δώσει το στίγμα ενός ανθρώπου που δημιουργεί  κάνοντας  τέχνη «από τα κάτω»,  χρησιμοποιώντας ισοδύναμα το μυαλό και τα χέρια του και  που τα έργα του προορίζονται για τον απλό άνθρωπο, τον μοναδικό του «αναγνώστη» και όχι για διακόσμηση σε μεγάλα σαλόνια. Ο Δημήτρης Μπέκας γεννήθηκε στην Πρέβεζα το 1951 και είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος. Έχει πραγματοποιήσει πάνω από δεκαεπτά ατομικές εκθέσεις, θεματικές και αναδρομικές, από το 1981 έως το 2019. Ενδεικτικά μπορούμε να επισημάνουμε ατομικές εκθέσεις του με ονόματα δηλωτικά του θέματός τους όπως «Η Τέχνη της Ζωής» το 1995, «Τέχνη χωρίς σύνορα» το 1997, «Η ιστορία επαναλαμβάνεται» το 2001, «Άκτιο-Μετέωρα» το 2010 στον πολυχώρο «Αρτηρία» στη Λευκάδα, αλλά και η έκθεση στο Tserki Cafe στο γνωστό στέκι της πόλης που αποτελεί από μόνο του  μια εκπληκτική μοντέρνα-μεταμοντέρνα καλλιτεχνική πρόταση για ανθρώπινη συναναστροφή και αναψυχή, μια διαμόρφωση με εικαστικές «παρεμβάσεις» έργων στον χώρο από τον ίδιο τον δημιουργό. Σε αναλογία με το Tserki Cafe  βρίσκεται και το Agia Art Cafe στην Αγιά της Πάργας, εικαστική δημιουργία επίσης του Δημήτρη Μπέκα. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από είκοσι ομαδικές εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν σε πόλεις της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού, ξεκινώντας από την Πρέβεζα, τα Γιάννενα και φθάνοντας έως τη Δανία (σε ομαδική έκθεση συνάντησης δώδεκα Ευρωπαϊκών Δήμων) το 1999-2000, στα Τρίκαλα στο Μουσείο Τσιτσάνη, στην Αθήνα στη La Boutique στο Γκάζι και στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη» του Δήμου Αθηναίων με την πολύμορφη εικαστική έκθεση «ο σμιλευτής χρόνος». Από το 1980 έως το 1990 ήταν υπεύθυνος όλων των εικαστικών κατασκευών που αφορούσαν τις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Δήμου Πρέβεζας (αφίσες και ζωγραφική όλα με το χέρι). Δημιούργησε πρωτότυπα και πρωτοποριακά σκηνικά για τις ανάγκες παραστάσεων των θεατρικών ομάδων της πόλης και επιμελήθηκε με έργα του εξώφυλλα βιβλίων όπως των Πρεβεζάνικων Χρονικών (περιοδική έκδοση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης), του τόμου ιστορίας του ΚΤΕΛ νομού Πρέβεζας, του  πολυοδηγού  κ.ά.

Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί το εικαστικό και ζωγράφο Δημήτρη Μπέκα λίγα χρόνια μετά τη γέννησή του το 1951 -σε ηλικία εφήβου- μέσα στον κήπο του Επίκουρου παρέα με τη «σκιά» του ίδιου του φιλοσόφου να συνομιλεί με τον Διόνυσο, τον Διογένη, αλλά και τον Πικάσο, τον Μπρεχτ, τον Χριστό και τον Λένιν. Μέσα σε αυτόν τον κήπο της επικούρειας ευδαιμονίας, ενδεχομένως και μέσα στον κήπο των επίγειων απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος να κατοικούσε και ίσως και να κατοικεί ακόμα, έστω και νοητά, φυτεύοντας δέντρα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, έργα εικαστικά δηλαδή καθώς και πίνακες στον μεγάλο καμβά της ζωής του. Ο σπόρος των δέντρων αυτών είναι ο λόγος όπως λέει και ο ίδιος, είναι η γλώσσα μας, αλλά και οι εικόνες που στροβιλίζονται μέσα της, εικόνες από το μεγάλο οπλοστάσιο της μνήμης που ξεκινά από τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο Τσαβαλοχώρι Πρεβέζης.

Από το σπίτι του και τον ψαρά πατέρα του, την ταξική συνοικία και τον Μαστρογιάννη τον καροποιό όπου άρχισε να τροφοδοτείται η όρασή του με τις πρώτες εικόνες τέχνης από τις ξύλινες μεγάλες ρόδες, τα ακτινωτά παρμάκια που δουλεύονταν στο χέρι, αποτυπώνοντας στην υποσυνείδητη, παιδική ψυχική του δεξαμενή το χειρωνακτικό -του παλαιού τεχνίτη- ιδίωμα. Η γεωμετρία του χώρου και των αντικειμένων του τον απασχόλησαν από μικρό, επαληθεύοντας τα λεγόμενα του μεγάλου ζωγράφου Πωλ Σεζάν, «να βλέπεις στη φύση τον κύλινδρο, τη σφαίρα και τον κώνο, η γεωμετρία βοηθάει στο συνεκτικό δέσιμο των αντικειμένων και δίνει μια αίσθηση δομικής σταθερότητας στο έργο». Ο γιος του  Μαστρογιάννη του καροποιού, Χαράλαμπος, με τους πίνακές του, προκάλεσε επί της ουσίας το πρώτο σκίρτημα στην καρδιά του καλλιτέχνη. Ο Μπέκας δουλεύοντας αργότερα το καμίνι, χρησιμοποιώντας τη φλόγα για να λυγίσει τα σίδερα στη βιοποριστική χειρωνακτική του εργασία, άναβε ταυτόχρονα, με μια έσω σπίθα, τη φωτιά της τέχνης στην ψυχή του. Και όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Νικόλαος Κάλας, η τέχνη είναι πυριτιδαποθήκη.

Δεν είναι μόνο ο χώρος και οι διαστάσεις του εκείνο που απασχολούσε και που απασχολεί τον Δημήτρη Μπέκα κατά την απεικόνιση, το σμίλευμα και το στήσιμο των έργων του, αλλά και μια τέταρτη συνιστώσα ή διάσταση που ενσωματώνεται στα δημιουργήματά του, αυτή που ονομάζεται χρόνος. Εκείνο ακριβώς που επανέρχεται σε κάθε σύγχρονη εικαστική του κατασκευή διατρέχει ολόκληρο το παρελθόν της Τέχνης, αλλά και του ανθρώπου, φανερώνοντάς το, αποκαλύπτοντάς το πλήρως στα μάτια του θεατή. Αρχέγονα ένστικτα από καταβολής κόσμου, πρωτόγονες μορφές, αρχέτυπα, φιγούρες από την αρχαία Ελλάδα, κυκλαδίτικα ειδώλια και μορφές κούρων. Ο γεωμετρικός χώρος συνάπτεται με τον χρόνο με σκοπό την ανασύνθεση, με απλά πάντα υλικά. Από την αρχαία Ελλάδα των φιλοσόφων, τη Ρωμαϊκή περίοδο και τη Ναυμαχία του Ακτίου, έως τον Καρυωτάκη και τη σύγχρονη Ελλάδα, την Παργινόσκαλα και τη μαρτυρική Καισαριανή. Τα θέματά του πολλά και ποικίλα, μοναδικά στη σύλληψη και την εκτέλεση, ως σπάνια δέντρα φυτρώνουν στον κήπο της ψυχής του με πρώτες ύλες τα όνειρα, την αγάπη για τον συνάνθρωπο, τον έρωτα, την προοπτική μιας ζωής με ανθρώπινη ευδαιμονία και παγκόσμια ειρήνη. Ο Μπέκας δημιουργεί με επίκεντρο την πόλη του την Πρέβεζα και με οπλοστάσιο την ιδεολογία του. Μια πόλη όμως που δοκιμάζεται, η ίδια αλλά και οι πολίτες της, μέσα στη δίνη της Παγκόσμιας Ιστορίας και των μεγάλων γεγονότων του εικοστού και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα. Η ζωή του ανθρώπου σύμφωνα με τον Δημήτρη Μπέκα συμβολίζεται με την τροχιά των φυσικών της ημέρας ακολουθιών καθώς και των στοιχείων της φύσης. Η φθορά υπακούει σε νόμους. Όπως η ανατολή του ηλίου μέσα από τον Αμβρακικό Κόλπο που σηματοδοτεί τη γέννηση, και η δύση του, η βύθισή του στα νερά του Ιουνίου που προαναγγέλει τον θάνατο. Το ίδιο και ο έρωτας που σαν πανσέληνος ξεπροβάλλει μέσα από τη χερσόνησο και τα νερά της Λασκάρας.

Τα έργα του Δημήτρη Μπέκα μπορούν αδρά να ταξινομηθούν σε τρεις  περιόδους. Η πρώτη ή πρώιμη περίοδος ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1980 με πίνακες ζωγραφικής κατά βάση. Ζωγραφιές, κυρίως λαδιού σε καμβά, σχεδιασμοί με σινική μελάνη και ακουαρέλες. Πίνακες με ρεαλιστική απεικόνιση στην αρχή, τοπία της Πρέβεζας με αναπαραστατική λεπτομέρεια που στην πορεία εμπλουτίζονται με στοιχεία εξωτερικά και επινοημένα που ενθέτει ο ίδιος ο δημιουργός στο έργο του. Εντυπωσιάζουν τέτοιοι πίνακες της πρώιμης περιόδου όπου η θάλασσα και το λιμάνι της Πρέβεζας απεικονίζονται αυτούσια και με λεπτομέρειες, ενώ στον δρόμο πάνω από το λιμάνι δεσπόζει η αρχαία Νικόπολη. Όπως ο Καρυωτάκης σε ένα άλλο έργο της ίδιας περιόδου κάθεται σκεπτικός στην καρέκλα του μπροστά στην προβλήτα και από πίσω του διαγράφονται τα ιστορικά κτήρια της πόλης θυμίζοντας καρτ-ποστάλ εποχής. Στον καταγάλανο ουρανό της Πρέβεζας παρατηρούμε άλλοτε ένα τριαντάφυλλο ζωγραφισμένο με έντονα χρώματα, άλλοτε την απεικόνιση ενός περιστεριού που εμφανώς παραπέμπει στο σύμβολο της ειρήνης.  Σταδιακά οι πίνακες μέσα στα χρόνια γίνονται ολοένα και πιο σουρεαλιστικοί, αλλά και με αρκετά εξπρεσιονιστικά στοιχεία, μιας και ο καλλιτέχνης ανατρέχει, διαβάζοντας και μαθαίνοντας μέσα από την παγκόσμια ιστορία της τέχνης, αναλύοντας διαρκώς στο μυαλό του τα κυρίαρχα ρεύματα και τις πρωτοπορίες. Στα έργα της πρώτης περιόδου του Δημήτρη Μπέκα ξεχωρίζουν στοιχεία εσωτερικής δομής και τεχνοτροπίας καθώς και λεπτομέρειες που παραπέμπουν στη μεταφυσική ζωγραφική του ντε Κίρικο, αλλά και στη σουρεαλιστική ακρίβεια των χρωματικών πινελιών του Νταλί.

Στη δεύτερη χρονική περίοδο των έργων του Δημήτρη Μπέκα που ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1990 για να φτάσει περίπου έως τα πρώτα έτη του 2000, περιλαμβάνονται ζωγραφιές, κατασκευές με σίδηρο, ξύλο και άμμο, αλλά και γλυπτική με αμφορείς και με κυκλαδίτικη ως επί το πλείστον  θεματολογία και τεχνοτροπία. Στη δεύτερη αυτή περίοδο ξεκινά να διαμορφώνεται το εικαστικό ιδίωμα του καλλιτέχνη, μιας και η καθαρή ζωγραφική μπαίνει σε δεύτερη μοίρα και στο πρώτο πλάνο του δημιουργού βρίσκονται οι εικαστικές κατασκευές με έντονο το στοιχείο της αφαίρεσης που κατέχει πλέον δεσπόζουσα θέση σε όλες του τις δημιουργίες. Ο Μπέκας ξεφεύγει σιγά σιγά από τη «φλύαρη» λεπτομέρεια και την απεικόνιση  για να δώσει τους δικούς του συμβολισμούς στα έργα του, αναπτύσσοντας σιγά σιγά ένα αυστηρά προσωπικό στυλ και μία μοναδική ιδιόλεκτο στην τέχνη του.

Στην τρίτη και όψιμη περίοδο, των τελευταίων χρόνων, το εικαστικό του ιδίωμα έχει πάρει την οριστική, την πιο ώριμη και αποκρυσταλλωμένη  του μορφή και δομή. Ο καλλιτέχνης μιλά με τη δική του καθαρή εικαστική γλώσσα στην παγκόσμια πάντα διάλεκτο της τέχνης, εκφράζοντας την εσωτερική του αλήθεια ατόφια χωρίς περιορισμούς και εκπτώσεις, χρησιμοποιώντας ποικίλα υλικά, φτηνά, «ευτελή», «άχρηστα» για την καθημερινότητα των περισσότερων ανθρώπων, αλλά και υλικά της φύσης, όσα η θάλασσα και το κύμα ξεβράζει στην ακτή, μετατρέποντάς τα με την τέχνη του σε ζώσα ύλη, σε σύμβολα αθανασίας, σε μηνύματα για το μέλλον. Απεικονίζει θέματα όπως η ζωή, ο θάνατος, ο έρωτας, η αδικία, η πείνα, ο πόλεμος και η ειρήνη, μέσα από τις παγκόσμιες πάντα προεκτάσεις τους.

Έχοντας στην καρδιά  και στο μυαλό του τον Θεοτοκόπουλο, τον Σεζάν και τον Πικάσο, αλλά και όλους τους πρώτους μοντερνιστές, τις πρωτοπορίες στην τέχνη, ο Μπέκας, σχεδόν αυτοδίδακτος, τόσο στο πρακτικό όσο και στο θεωρητικό κομμάτι της τέχνης, καταθέτει στην Ιστορία της το αυστηρά προσωπικό του εικαστικό ιδίωμα. Αυτό ξεχωρίζει σε έργα όπως «Τα πάθη του 20^ου αιώνα», όπου το σώμα του Χριστού απεικονίζεται  μέχρι τα κατώτερα πλευρά, το πλευρικό του τόξο και την ξιφοειδή του απόφυση. Με μια τέλεια εικαστική αφαίρεση το υπόλοιπο μέρος του σώματός του μοιάζει εξαφανισμένο και σαν να μην υπάρχει στο οπτικό πεδίο του θεατή, όμως αυτό το μη-σώμα καταλήγει με νοητά τα άκρα του στο έδαφος σε δύο μπότες. Πρόκειται για αυτές μάλλον που φορούσε ο κόκκινος στρατός. Ή μήπως είναι εκείνες του ΔΣΕ (Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος); Το κεντρικό θέμα του έργου θα μπορούσε να  είναι η αναπαράσταση του βηματισμού της επανάστασης, αλλά και όλων των επαναστάσεων του εικοστού αιώνα που διεκδίκησαν δουλειά, ψωμί και ελευθερία για τον κόσμο. Πόσα χιλιόμετρα άραγε περπάτησαν οι από καταβολής κόσμου Χριστοί αυτής της γης, πόσοι από εκείνους ξανά σταυρώθηκαν, πόσες γυναίκες και άνδρες δώσανε τη ζωή τους για έναν καλύτερο κόσμο, ώστε η ανθρωπότητα να περάσει από το βασίλειο της αναγκαιότητας σε εκείνο της ελευθερίας, να κάνει δηλαδή την πραγματική, την οριστική εξόρμηση στους ουρανούς; Ο Μπέκας άραγε μιλά για το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον του Παζολίνι ή για το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον του κομμουνιστή νομπελίστα Ζοζέ Σαραμάγκου; Ή μήπως για την Ιουδίθ, την Εβραία ηρωίδα της Παλαιάς Διαθήκης που αποκεφαλίζει τον τύραννο, τον κατακτητή, προκειμένου να σώσει τον λαό της; Η Ιουδίθ και το κεφάλι του Ολοφέρνη στον ερωτικό και σαρκικό πίνακα του Κλιμτ ξεπηδά μέσα από τα απόκρυφα Ευαγγέλια, ομοίως και οι αναπαραστάσεις του Μπέκα με βεβαιότητα πια πηγάζουν μέσα από τα απόκρυφα Ευαγγέλια της ψυχής του.

Η φροϋδική και ψυχαναλυτική σημειολογία, αλλά και οι φαλλικοί συμβολισμοί του Μπέκα, που αποτελούν μέρη των πολλών θεμάτων και των πολλαπλών συμβολισμών του, εκφράζονται χαρακτηριστικά στο έργο του «Η έκσταση», η απεικόνιση της κορύφωσης του άνδρα κατά την σεξουαλική πράξη, όπου το υποκείμενο αποδομείται σε επίπεδα που ομοιάζουν με τομές στο σώμα και που αναπαρίστανται εικαστικά από τον δημιουργό. Όπως άλλωστε έλεγε και ο Πικάσο το σεξ και η τέχνη είναι το ίδιο πράγμα. Το τσέρκι του Μπέκα, ένας τροχός που στο κέντρο του έχει τοποθετήσει τα γνωστά σύμβολα, το αρσενικό με το θηλυκό, το ζεύγος των anima/animus, των αρχετύπων που εδράζουν και στα πρώιμα έργα του Πόλοκ, συμβολίζει τις σταθερές άλλα και τον κύκλο της ζωής. Όπως ακριβώς και το Ying/Yang του ταοϊσμού και της  κινέζικης  φιλοσοφίας.

Η ανατολή και η δύση του ηλίου, η φυσική φθορά της ζωής, το ταξίδι, αλλά και η σύγκρουση των πολιτισμών, τα γεωγραφικά όρια, τα σύνορα που χωρίζουν τους ανθρώπους, ο θρησκευτικός φανατισμός, το μίσος που τυφλώνει, οι ταξικές αντιθέσεις, αποτελούν θέματα που απασχολούν τον Δημήτρη Μπέκα και συμβολίζονται αλλά και στροβιλίζονται μέσα στα έργα του. Μια παρόμοια αντίθεση εκφράζεται στην ατομική έκθεσή του με θέμα «Άκτιο-Μετέωρα», όπου το Άκτιο της «καταστροφής», που παραπέμπει στον εκφυλισμό του πολιτισμού μέσα από τη ναυμαχία και τους πολέμους γενικότερα, αντιδιαστέλλεται με την αταξική κοινωνία των Μετεώρων, δηλαδή με την ανεξάρτητη και αυτόνομη πολιτεία των βουνών. Εδώ πάνω στα υψώματα μιας πολιτείας ελεύθερης, μέσα στα χαρακώματα μιας τέχνης βαθιά ταξικής, εδράζουν τα αληθινά και  ειλικρινή συναισθήματα του ίδιου του καλλιτέχνη για έναν κόσμο χωρίς δεσμά καταπίεσης, απόλυτα ελεύθερο, και για ένα μέλλον χωρίς  εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Ο Μπέκας  καταθέτει το αυστηρά προσωπικό του ιδίωμα στην τέχνη χωρίς να απαρνιέται τη βαθιά ριζωμένη ιδεολογία του. Έτσι, όλες οι «ατεχνίες» μέσα στην κοινωνία, όλες οι αντιθέσεις της ζωής, μετουσιώνονται σε μία τέχνη εύπλαστη και ζωτική που επιφέρει την ψυχική ισορροπία, αντιπαλεύοντας την ακαμψία, τη σκληρότητα και τη «νεκρή» επί της ουσίας  δύναμη της ίδιας της εξουσίας.